مشکلات آلودگی در کلان شهرهای ایران و راه های پیشگیری ودرمان آنها
: مقدمه
خبرگزاری فارس به نقل از رئیس پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی گزارش داد که روزانه 1200 تن آلاینده وارد هوای تهران میشوند و در سال گذشته تهران فقط سه روز هوای پاک داشته است
بنا بر گزارش موسسه صلح امریکا بحران آلودگی در ایران به حدی شدید است که از میان پنج شهر نخست دنیا در فهرست آلودگی سه شهر اهواز کرمانشاه و سنندج در ایران قرار دارند و میزان آلودگی این شهر ها چهار تا هفت برابر میزان قابل قبول سازمان بهداشت جهانی است این میزان در اهواز بنابر گزارش خبرگزاری فارس در بسیاری از روزها به 50 برابر حد مجاز هم میرسد. موسسه صلح امریکا همچنین اضافه میکند که در میان 93 کشور مورد مطالعه ایران در جایگاه 86 قرار دارد. بر اساس این مطالعه آلاینده های هوای تهران منجر به مرگ 5500 نفر بر اثربیماریهای قلبی وعروقی و تنفسی میشوند. بر اساس گزارش دیگری میزان مرگ و میر در سراسر کشور در اثر آلودگی هوا در حدود 45000 نفر در سال است
در این مقاله کوشش شده است تا علل اصلی آلودگی ها در ایران مورد بررسی قرار گیرند
الف- آلودگی هوا
آلودگی هوا در کلان شهر های ایران بیشتر ناشی از گاز های حاصل از احتراق موتور اتومبیل ها ، کارخانجات الاینده اطراف شهر ها و وسائل تولید گرما و سرما برای مصارف خانگی است. استفاده از خودرو های قدیمی و آلاینده با مصرف بالا و سوخت های زیر استاندارد هم مزید برعلت بوده است.دراین میان سهم وسائل نقلیه در ایجاد آلودگی در تهران 88 در صد است. در کشور های اروپائی که از استاندارد یوروی 5 برای سوخت اتومبیل ها استفاده میشود میزان گوگرد تولید شده در اثر احتراق در موتور خودرو بین 5 تا 10 پی پی ام(جزء در میلیون) است. در حالیکه در ایران متوسط میزان گوگرد حاصل از احتراق بنزین بین 250 تا 500 پی پی ام است و بنزین و گازوئیل هائی که دارای 5000 تا 8000 پی پی ام گوگرد هستند هم مورد استفاده قرار میگیرد و تلاش های چند سال اخیر مسئولین برای تجهیز پالایشگاه ها به دستگاه جداکننده گوگرد هنوز به نتیجه کامل نرسیده است. علاوه بر گوگرد دود اگزوز دارای اکسید های نیتروژن، سوخت ناکامل(منوکسید کربن وهیدروکربنهای سوخته نشده) و ذرات معلق کربن وترکیبات پلی سیکلیک آروماتیک و اوزون و غیره هم میباشد که همگی برای سلامت خطرناک هستند. بنا بر یک تخمین روزانه 192 تن الاینده در تهران منتشر میشود. استفاده از کاتالیزور ها برای کم کردن گاز های سمی اگزوز در کشور های پیشرفته سالها است که اجباری شده است. این کاتالیزور ها بیش از 90 درصد از آلودگی گاز های اگزوز را کم میکنند. گاز هائی نظیر اکسید های نیتروژن که ایجاد مشکلات تنفسی میکند بوسیله این کاتالیزور ها به کمترین مقدار ممکنه تقلیل میابند و به ازت و اکسیژن تبدیل میشوند.البته به علت میزان بالای گوگرد در بنزین های مصرف شده در ایران کارائی این کاتالیزورها تا هفتاد در صد نقصان میابد
مسایل دیگری نظیر استفاده از لنت های ترمز آزبست دار هم باید مورد توجه قرار گیرند. اینگونه لنت ها سال ها است که بعلت اینکه عامل ایجاد بیماری های ریوی بخصوص سرطان هستند، در اروپا و امریکا مورد استفاده قرار نمیگیرند. بنا بر یک تخمین سالانه هفت تن ذرات ازبست وارد هوای تهران میشود در صورتیکه مطابق استاندارد بین المللی هوای پاک میزان اسپست در هوا باید صفر باشد
با وجود اینکه سالهاست که استفاده از سرب برای بالا بردن اکتان بنزین در دنیا بعلت مشکلات سلامتی ایجاد شده از آن ممنوع شده هنوز در کشور ما از این ماده سمی استفاده میشود. میزان بنزن اضافه شده برای بالا بردن عدد اکتان بنزین هم یک ونیم تا دو و نیم برابر مقدار تجویز شده بوسیله استاندارد های بین المللی است. لازم به ذکر است که بنزن ماده ای سرطان زا است
بی شک تشویق مردم و کارخانجات اتوموبیل سازی برای تولید و استفاده از خودرو های برقی که اخیرا در دنیا مورد توجه قرار گرفته اند نیز میتواند به کم کردن آلودگی ناشی از احتراق موتور اتومبیل ها کمک کند. استفاده از موتور های گاز سوز هم نسبت به بنزین و گازوئیل آلودگی کمتری ایجاد میکند
بالابردن قیمت سوخت برای تشویق مردم برای استفاده از وسائل نقلیه عمومی و توسعه خطوط اتوبوسرانی و مترو ، همه و همه میتواند به کم کردن آلودگی هوا کمک کنند.متاسفانه درتهران فقط 26 درصد رفت وآمد های شهری بوسیله وسایل نقلیه عمومی انجام میشود. هم اکنون تهران فقط برای 750000 خود رو فضای معابر دارد در حالیکه در تهران 4 ملیون خودرو تردد میکنند
با وجود اینکه استفاده از ازبست در ایران به علت اینکه عامل ایجاد سرطان ریه است، ممنوع شده میزان ازبست در هوای تهران 300 برابر میزان آن در شهرهای اطراف تهران است. قسمت اعظم این آلودگی بوسیله لنت ترمز و صفحه کلاچ خودروهای قدیمی است
این روز ها متوسط قیمت بنزین در ایران 475 تومان برای هر لیتر است که تقریبا معادل 15 سنت امریکائی میشود که یک دهم مخارج تولید آنست. این ارزانی قیمت نه تنها مردم را به استفاده بی رویه از وسایل نقلیه شخصی ترغیب میکند بلکه باعث تشویق قاچاق بنزین و گازوئیل میشود.این در حالیست که قیمت بنزین در ترکیه حدود 8900 تومان برای هر لیتر است. از یک طرف برای پالایش بنزین و گازوئیل آلودگی زیادی در پالایشگاه ها ایجاد میشود و از طرف دیگر آنرا به یک دهم قیمت تمام شده بدست قاچاقچیان مواد سوختی میدهند تا با فروش آن به کشور های همسایه پول هنگفتی را به جیب بزنند
بدون شک یک سیاست جامع که شامل گسترش خطوط مترو و اتوبوس رانی شهری ، افزایش قیمت مواد سوختی، معاینه فنی سالیانه وسائل نقلیه ، برقراری استاندارد های مواد سوختی متداول در کشور های پیشرفته و تجهیز موتور ماشین های احتراق داخلی برای استفاده از سوخت های جدید، ایجاد مقررات محکم برای جلوگیری از حرکت خودروهائی که از ازبست درصفحه کلاچ و لنت های ترمز استفاده میکنند ، اجباری کردن اگزوزهای کاتالیتیک و تشویق تولید کنندگان داخلی به ساخت خودرو های برقی، در کم کردن آلودگی هوای کلان شهر های ما موثر خواهد بود
ایجاد پارک های عمومی و درخت کاری وسیع در پارک ها، خیابان ها و اطراف شهر ها، بررسی جهت حرکت باد ها و جلوگیری از قراردادن کارخانجات آلاینده در مسیر حرکت باد ها و محدوده شهرها ازاقدامات دیگری است که به کم کردن آلودگی هوا کمک میکند
اجباری کردن استفاده از فیلترهای الکترو مغناطیسی برای دود کش کارخانه های آلاینده بخصوص کارخانه های تولید سیمان و آلومینیوم هم میتواند در کم کردن آلودگی هوا کمک کند
: اثرات دیوان سالاری، کم کاری در ادارات و فساد اداری بر آلودگی هوا
هر چه مراجعات اشخاص به سازمانها و دستگاههای دولتی بیشتر باشد تعداد رفت وآمد های شهری زیادتر شده نتیجتا آلودگی هوا در اثر استفاده از وسایل نقلیه افزایش بیشتری می یابد. اگر برعکس سیستم های بانکی واداری کامپیوتری شوند و افراد بتوانند از محل سکونت خود بوسیله رایانه ها کارهای خود را انجام دهند تعداد رفت و آمد های شهری کاهش می پیدا کرده و آلودگی هوا کمتر میشود
کم کاری در ادارات و فساد اداری هم باعث میشود که تعداد بیشتری کارمند ااستخدام شوند در نتیجه هم هزینه های مالی بالا میرود و هم رفت وآمد این کارکنان اضافی بار بیشتری بر ترافیک می افزاید،از طرف دیگر نیاز بیشتری به ساختمان برای جا دادن آنها موجود است و این هردو آلودگی را افزایش میدهد. ساده تر کردن سیستم های اداری و حذف مقررات دست وپاگیر نیز تعداد مراجعات را کمتر کرده به کم کردن آلودگی کمک میکند
بر اساس تخمینی که زده شده میزان کار مفید انجام شده بوسیله کارمندان اداره های دولتی در ایران روزانه کمتر از نیمساعت در روز است. در نتیجه بجای یک کارمند که در طول روز باید پنج یا شش ساعت کار کند ما احتیاج به ده تا دوازده کارمند داریم که هرکدام فقط نیم ساعت کار مفید انجام میدهند. نتیجه آن ده برابر کردن میزان رفت و آمدها، ده برابر کردن ساختمان مورد نیاز و ده برابر کردن هزینه استخدامی است
مساله دیگری که میتواند به کم کردن رفت و آمد های شهری کمک کند طرح دور کاری است که بر اساس آن کارمندان میتوانند بوسیله کامپیوتر در منازل خود کارهای اداری را انجام دهند. این مساله چند سال پیش در ایران مورد توجه قرار گرفت ولی مانند بسیاری از طرح های دیگر مسکوت ماند
امروزه در کشور های پیشرفته بسیاری از مراجعات ارباب رجوع به ادارات به علت استفاده وسیع از رایانه ها کاهش یافته است. امروزه حتی خرید مایحتاج روزمره نیز میتواند بوسیله رایانه ها صورت گیرد و نیازی به خارج شدن از منزل برای ابتیاع مایحتاج روزمره نیست
مسئله دیگری که در شهرسازی باید مورد توجه قرار گیرد، فراهم کردن کلیه مایحتاج مردم یک محله در همان محله است تا نیاز به مراجعه به مرکز شهر برای مردم کمتر شود. این طرح ها باید شامل ادارات محلی هم باشد
شاید یکی از مهمترین برنامه ها ئی که به کم کردن آلودگی تهران کمک میکند، طرح انتقال مراکز وزارتخانه ها و ادارات دولتی به شهر های دیگر است. این طرح هم فشار برروی تهران را کمتر میکند و هم باعث رونق شهرستان های دیگر میشود. این طرح نیز مانند طرح دور کاری پس از مدتی سر و صدا مسکوت شد
در اینجا لازم به تذکر است که در صورت وقوع بلایای طبیعی نظیر زلزله تهران و دیگر کلان شهر های ما بی دفاع هستند. پخش کردن مناطق مسکونی در کشور وسیع ما، انتخاب سیستم های خانه سازی صحیح و منطبق بر اصول علمی، اجتناب از برج سازی و اجرای دقیق قوانین شهر سازی مدرن به کم کردن تلفات ناشی از این بلایای طبیعی کمک خواهد کرد
توجه کردن به موقعیت جغرافیائی شهرک های جدید از نظر مسیر باد ها، منابع آبی، گسل های طبیعی و منابع انسانی و طبیعی بسیار حیاتی است و باید پیش از ایجاد شهرک های جدید به تمام این مسائل توجه کافی مبذول داشت. استفاده از مصالح محلی هم به زیبائی شهر ها میفزاید و هم آلودگی حاصل ازحمل مصالح ساختمانی از را دور را نقصان میدهداین روز ها مشکل ریزگرد ها هم به مشکلات موجود افزوده شده. این ذرات معلق در هوا که از مناطق خشک و بی آب مجاور وارد فضای ایران میشوند آلودگی جدیدی را برآلودگی های قبلی افزوده است. برای مبارزه با آنها باید در سطح منطقه ای و با تعامل با کشور های همجوار راه حل های مناسبی را برای تثبیت خاک پیدا کرد
ب- آلودگی آب ها
متاسفانه در کشور ما استفاده از آبهای زیر زمینی در سطح نا معقول و بسیار بالائی صورت میگیرد بطوریکه در بسیاری از مناطق خطر از بین رفتن منابع زیر زمینی بسیار جدی است
چون در بسیاری از مناطق کشور بخصوص در تهران برای دفن فاضلاب هم از چاه های کم عمق استفاده میشود، یکی از مخاطرات استفاده از آب منابع زیر زمینی در کشور ما آلودگی ایجاد شده دراین منابع بوسیله چاه های فاضلابی است
برای مبارزه با این آلودگی ها طرح های جامع فاضلاب شهری که شامل تصفیه آنها و استفاده مجدد برای مصارف صنعتی وکشاورزی است باید مورد توجه قرار گیرد.. البته نباید فراموش کرد که استفاده از آبهای تصفیه شده فاضلابی در صورتیکه عمل تصفیه با دقت بالا و بصورت کامل صورت نگیرد برای کشت سبزیجات و صیفی کاری مناسب نیست. آلودگی سبزیجات کشت شده در جنوب تهران که با آبهای فاضلابی آبیاری میشوند میتواند خطر ابتلا به اسهال و بیماریهای انگلی جهاز هاضمه وغیره را در بر داشته باشد
در مورد آبهای جاری رودخانه ها هم حتما باید از وارد کردن فاضلاب تصفیه نشده به آنها جلوگیری کرد. این کار در کشورهای پیشرفته با جدیت بسیار انجام میشود. اخیرا مدیرکل محیط زیست مازندران اعلام کرد که از سی شناگاه موجود در این استان حدود یک سوم به انواع آلودگی های باکترائی و قارچی آلوده هستند چرا که فاضلاب یازده شهر ساحلی مازندران تصفیه نشده به دریای مازندران وارد میشوند. بنا براین گزارش فقط بیست درصد فاضلاب شهری مازندران تصفیه میشود. در گیلان که نسبت به مازندران کوشش بیشتری برای تصفیه فاضلاب میشود فقط هفتاد درصد واحد های صنعتی به سیستم تصفیه خانه فاضلاب مجهز هستند
ج- آلودگی خاک
ریختن زباله ها در مناطق اختصاص داده شده برای اینکار در بسیاری از مواقع باعث آلودگی زمین شده و قطعه زمین آلوده شده برای سالها قابل استفاده نیست. ریختن آلاینده های صنعتی، که در کشورهای در حال توسعه بدون توجه به عواقب آن مرسوم است، نیز میتواند اثرات بسیار بدی در آلودگی زمین داشته باشد. البته آلودگی خاک میتواند منجر به آلودگی آبهای روان و زیر زمینی هم بشود
در مورد پساب ها ی صنعتی باید مقررات بسیار محکمی وجود داشته باشد تا از وارد شدن آن به آبهای روان و زیر زمینی جلوگیری شود. البته مخارج بازیافت مواد آلاینده منجر به بالا رفتن قیمت تمام شده محصولات تولیدی میشود ولی برای حفظ سلامت محیط زیست این هزینه باید پرداخت شود
بد ترین نوع آلاینده های صنعتی آلاینده های رادیو اکتیو میباشند که اثرات آنها برای مدتهای طولانی ادامه خواهد داشت. دراین مورد باید مقررات بسیار محکمی وجود داشته باشد تا نه تنها نسل فعلی بلکه نسلهای آینده هم از خطرات این آلودگیها حفظ شوند
د- اثرات حمایت بی رویه و نا معقول از صنایع رانت خوار و مریض بر آلودگی هوا
متاسفانه در بسیاری از کشورهای جهان سوم و کشور ما بویژه کارخانه هائی که با تکنولوژی ضعیف چندین دهه گذشته ساخته شده اند به علت حمایت دولتها همچنان به فعالیت خود ادامه میدهند و اجناسی را تولید میکنند که بعلت بالا بودن قیمت و پائین بودن کیفیت قابلیت رقابت در بازار آزاد را ندارند و نه تنها تولید ثروت نمیکنند بلکه باری هم بر دوش مالیات دهنده و مصرف کننده اند. تنها هنر آنها ایجاد آلودگی در قبال دریافت یارانه است. محصولات آنها هم در بسیاری از مواقع به نوبه خود عامل ایجاد آلودگی بیشتر هستنددر ایران اکثر کارخانه های اتومبیل سازی در این شرایط بسر میبرند و خودروهای آنها هم از استانداردهای امروزی برخوردار نیستند و هم از نظر ایمنی و هم از نظز ایجاد آلودگی بیش از حد هوا میبایست دهه ها پیش از رده خارج میشدند. تا کنون صاحبان این کارخانه ها در مقابل تمام تلاشهای دولت برای بهبود استاندارد های کیفیت خودروهای تولیدیشان مقاومت کرده اند. نه حاظرند که موتور اتومبیلها را با شرایط روز از نظر میزان مصرف بنزین ودریافت سوخت بنزین مطابق استاندارد یورو5 که کمترین آلودگی را ایجاد میکند تطبیق دهند و نه حاضرند که استانداردهای ایمنی نظیر نسب ایربگ برای همراه را قبول کنند. در اینجا بد نیست که بدانید که موتورسیکلتها بطور کلی و بویژه موتورسیکلتهای تولیدی در کشور نسبت به خودروها ایجاد آلودگی بیشتری میکنند و هنوز سیاست مشخصی در مورد تولید واستفاده از آنها اتخاذ نشده است
ه- آلودگی صوتی
زندگی در نقاط بسیار شلوغ در شهرهای بزرگ برای شنوائی مضر بوده ودر بسیاری از موارد منجر به از دست دادن قسمتی از شنوائی افراد میشود. در چنین شرایطی لازم است که از پنجره های دو جداره در ساختمانها واز گوشپوشهای مخصوص در هنگام عبور از مناطق بسیار شلوغ ویا استفاده از ماشینهای پر سر و صدای صنعتی استفاده کرد. دولتها هم باید مقررات سختگیرانه ای در مورد وسایل نقلیه پر سر وصدا نظیر موتور سیکلتها و ماشینهای صنعتی نظیر بیل های هیدرولیک به تصویب برسانند و در صورت نزدیکی آزادراه ها و بزرگ راهها به مناطق مسکونی اقدام به ساخت دیواره های موج شکن کنند
ز- آلودگی نوری
نور بسیار زیاد تولید شده در شهرهای بزرگ باعث میشود که رویت ستارگان غیر ممکن و یا با اشکال صورت گیرد و شبها زیبائی طبیعی خود را از دست بدهند. برای کم کردن این نوع آلودگی در بسیاری از کشورهای پیشرفته چراغهای خیابانها را طوری طراحی میکنندکه نور آنهادر جهت پائین باشد وآسمان رادر بر نگیرد. این عمل باعث صرفه جوئی در مصرف برق و کم کردن آلودگی هواهم میشود. بنا بر گزارش مسئولین وزارت نیرو 25 در صد مصرف برق کشور صرف روشنائی مصنوعی میشودو برای تولید هر یک کیلووات ساعت برق 700 گرم مواد آلاینده وارد محیط میشود. بد نیست بدانید که از آغاز توزیع لامپ های کم مصرف ال ای دی تا کنون 3300 گیگا ساعت در مصرف برق کشور ما صرفه جوئی شده است
ح- فرهنگ سازی
آگاهی های مردمی در جلوگیری از مصرف بی رویه کلیه اجناس به ویژه برق، گاز و سوخت خودرو میتواند عامل بسیار موثری در کم کردن آلودگی های محیط زیست باشد
امروزه در بیشتر کشورهای پیشرفته فرهنگ سازی در زمینه جلوگیری از اسراف در مصرف وبویژه مصرف برق و مواد سوختنی و بازیافت مواد دور ریختنی و زباله های شهری خیلی جدی شده و شهرداریها برای جدا کردن مواد قابل بازیافت سطل هایی با رنگهای مختلف را در اختیار شهروندان قرار میدهند. بدین ترتیب شهروندان با تشخیص رنگ سطل میدانند که چه نوع ذباله ای را میتوان در آن قرار داد. فروشگاه های بزرگ مردم را تشویق میکنند که از کیسه های ضخیم قابل استفاده مجدد بجای کیسه نایلون های یکبار مصرف استفاده کنند. در مدارس به دانش آموزان اهمیت نگهداری محیط زیست و جلو گیری از آلوده کردن آن را آموزش میدهند و انها را تشویق میکنند که در پروژه های مخصوص حفظ و نگهداری محیط زیست شرکت کنند. سازمانهای غیر دولتی تشکیل شده بوسیله خود مردم هم نقش بزرگی را در فرهنگ سازی در جهت حفظ و سلامت محیط زیست ایفا میکنند
ط- اثرات تحریم ها ،برنامه های غلط اقتصادی و ضعف مدیریت دولتها در آلودگی شهرها
در دهه گذشته تمام برنامه هائی که برای مبارزه با آلودگی در ایران تدوین و تصویب شده بودند متاسفانه به علت ضعف مدیریت و مشکلات مالی ناشی از برنامه های غلط اقتصادی و تحریم های بین المللی به طور کامل به اجرا گذاشته نشدند و نتیجه آن افزایش بیش از پیش آلودگی ها در سراسر کشور و بخصوص در کلان
. شهرها بوده است. البته نباید فراموش کرد که افزایش جمعیت شهری هم مزید بر علت بوده است
برداشت از سایت فیس بوک دوست گرامی آقای
Farzad Vahid
02.12.2023